Nasıl Yapmalı / N. G. Çernişevski

Sahaf dolaşmalarım sayesinde Türkiye'deki ilk baskılarını bulduğum Çernişevski'nin bu çok tartışma yaratan iki ciltlik eseriyle ilgili bir şeyler yazmanın zamanı geldi. Yar Yayınları romanın ilk cildini Ağustos 1972'de, ikinci cildi ise Aralık 1972'de yayınlamış. Her iki cildin çevirmeni olan Güneş Bozkaya,  ilk cildin başına "önsöz yerine" başlıklı , ikinci cildin sonuna ise bölüm bölüm analizlerin yer aldığı "yorum" başlıklı metinleri de yazmış. Toplam altı bölümden oluşan romanın ilk iki bölümü ilk ciltte (246 sayfa) diğer bölümleri ise ikinci ciltte (486 sayfa) yer alıyor.

Çernişevski'nin romanı yazdığı dönem Rusya'nın Çar yönetiminde olduğu 1860'lar. Romanı, Sibirya'da sürgün hayatı yaşarken 4 ay içerisinde tamamladığını okudum çeşitli internet sayfalarında. Roman, alışılageldiğim tarzda kaleme alınmamış. İşin doğrusu bu kadar didaktik bir metin ile karşılaşacağımı düşünmemiştim okumaya başladığımda. Yazar, roman ilerlerken okuyucu ile sohbet etmeye başlıyor. İlk şaşkınlığı, romanın başında yaşatıyor. Heyecanlı ve gizemli bir giriş sonrası hikayeyi anlatmayı keserek, işte heyecanlı bir başlangıç diyebiliyor. Bu tarz, alışana kadar itici geldi. Okuyanın anlamayacağını düşünerek belki de mesajını tam ve doğru iletmek istemiş diye düşündüm. Roman, baş kahraman Vera Pavlovna'nın rüyalarıyla bölümleniyor. Vera'nın gördüğü dört rüya ile oluşacağını varsaydığı yeni insanın geçireceği aşamaları tariflemiş Çernişevski bana göre. Vera Pavlovna'nın yanı sıra Kirsanov, Lopuhov ve Rahmetov romanın kahramanlarından. Rahmetov, tüm roman boyunca en az anlatılan karakter. Hatta Rahmetov'u anlatan bölümün ardından, ki bu romanın ikinci cildinin ortalarında, Çernişevski okuyucusunu sorguya çekiyor. Peki ben bu bölümü neden yazdım? Rahmetov'u romana neden kattım diye. Sorularının yanıtlarını gene kendisi veriyor: Roman boyunca anlattığı diğer üç karakter (Vera, Kirsanov ve Lopuhov) ideal yeni insan olmadıklarını vurgulamak ve asıl ideal olanın, herkesin bir gün ulaşmayı hedeflemesi gereken insan tipinin Rahmetov olduğunu göstermek için. Bu noktada okuyucusunu kıyasıya eleştirmekten geri durmuyor:

"...Her bahse girerim sizlerle, bu bölümün son sayfalarına kadar çoğunuz Vera Pavlovna'yı, Kirsanov'u, Lopuhov'u üstün ahlaklı, bir de idealleştirilmiş ve pek üstün asaletleri karşısında belki de gerçek hayatta bulunmayan tipler ve kahramanlar sandınız. Hayır, sevgili dostlarım, benim şirret, benim katı yürekli, zavallı dostlarım, yanlış bir zehaba kapıldınız. Onlar değildir olağanüstü yüksek bir seviyede bulunan, sadece sizin seviyeniz onlara kıyasla çok fazla düşüktür. Onların sadece yeryüzünde bulunduklarını görüyorsunuz. Onlar size yedi kat semada durur gibi görünmüşse, bunun sebebi sizin yedi kat yerin dibinde durmanızdan başka bir şey değildir. Yeryüzünde bütün yaşayanlar, onların bulundukları yükseklikte bulunmalıdır ve bulunabilir de. Pek üstün olan ve zavallı dostlarım, ne benim ne de sizin erişebileceğiniz seviyede bulunan kişiler böyle değildir. Ben size bu üstün insanlardan resmin bir köşeciğinde hafif bir profil çizgisini gösterdim. Görüyorsunuz ya, hatlar bambaşkadır. Şu var ki boy portrelerini gösterdiğim insanlara siz de eşit olabilirsiniz, yeter ki gelişmeye çalışınız..." (Nasıl Yapmalı II Cilt s.247)

Romanın baş kahramanı Vera Pavlovna'nın kurduğu terzi atölyeleri aracılığıyla "yeteneğin kadar üret, ihtiyacın kadar tüket" sisteminin nasıl çalışacağını gösteriyor Çernişevski. Vera'nın dördüncü ve son rüyasında tüm dünyanın böylesi bir düzen ile işlemesi konu ediliyor. Diğer üç rüya, roman zamanı içerisinde gerçeğe dönüşürken son rüyanın gerçekleşmesinin uzun süreceği belirtiliyor. 

Romanı okumayı bitirdiğimde, ileri sürülen temel savların hiç yabancı olmadığını fark ettim. Roman, "yeni insan", "ideal insan" olarak tanımladığı kişilerin toplumdaki sayılarının azınlıkta olduğunu söylüyor. Bu tip insanların çoğalması / çoğaltılması ile Vera'nın son rüyasının gerçekleşeceği bekleniyor. Bu düşünce, Kaan Arslanoğlu'nun bir çok farklı kitabında ele aldığı sosyalist bir sistem için mevcut insanın yetersizliği tezine çok benziyor. Tabii bu kabalaştırılmış ifade Arslanoğlu'na değil bana ait.

Döneminde çok ses getirmiş ve çok tartışılmış bir romanmış Nasıl Yapmalı. Bana sorarsanız fazlasıyla uzun ve fazlasıyla didaktik.

Bu kitap sonrasına bıraktığım bir diğer önemli Rus yazarın eseri Yer Altından Notlar, okuma sırasının başına geçti. Yer Altından Notlar'ı Dostoyevski'nin Nasıl Yapmalı'ya yanıt olarak kaleme alındığını okudum Güneş Bozkaya'nın notlarında. Aynı bilgi bir çok internet sayfasında da tekrarlanmış.